АЛМАТЫДАҒЫ АУА САПАСЫ ТУРАЛЫ КАЗГИДРОМЕТ НЕ ДЕЙДІ?

Қазақстанда қоршаған ортаның жай-күйін Қазгидромет, ұлттық гидрометеорологиялық қызмет бақылайды. Ауа сапасы туралы ресми деректер сайтта тұрақты түрде ақпараттық бюллетень түрінде жарияланады. Almaty Air Initiative қоры 2024 жылғы бюллетеньді зерттеп, ресми деректерді басқа ақпарат көздерімен салыстырды.

2024 жылғы Қазгидромет деректеріне сүйене отырып, Алматыдағы ауа сапасы туралы қандай қорытынды жасауға болады?

Қазгидромет мәліметтері бойынша, 2024 жылы ауа ластану деңгейі жоғары деп бағаланған. Төмендегі графикте жыл бойындағы әртүрлі зиянды заттардың шекті концентрациясынан асып кеткен жайттар саны көрсетілген.

Ауа сапасының жай-күйін нақты уақыт режимінде онлайн-картадан және AirKаz қосымшасынан бақылауға болады.

Бұл нені білдіреді? Жыл ішінде азот диоксиді (NO₂) шекті мөлшерден асқан 11024 жағдай тіркелген. Қысқасын айтқанда, өткен жылы Алматының түрлі жерлерінде NO₂ тәулігіне 30 ретке дейін зиянды деңгейден асқан. Бұл қала тұрғындарының денсаулығына үлкен қауіп төндіреді.

Азот диоксидінің жоғары концентрациясы тыныс алу жүйесінің созылмалы ауруларына, аллергияның дамуына және асқынуына, балалардың өкпе дамуының тежелуіне, сондай-ақ түрлі инфекцияларға сезімталдылығының артуына себеп болады.

Бюллетеньге сәйкес, өткен жылы озон концентрациясы рұқсат етілген мөлшерден бес есе асқан 1000-нан астам жағдай тіркелген. Сонымен қатар, озон мен азот тотығының орташа тәуліктік мөлшері нормадан жиі асып кеткен.

АҚШ Қоршаған ортаны қорғау агенттігінің мәлімдеуінше, озонның жоғары концентрациясы адам организміне әсер етіп, бас ауруы, тыныс алудың қиындауы, жөтел, демікпе ұстамалары және тыныс алу жолдарының созылмалы ауруларын асқындыруы мүмкін.

Азот диоксиді, озон, азот оксиді, көміртек оксиді және басқа да зиянды қосылыстар ауаға іштен жану қозғалтқыштарында отын жағылғанда, сондай-ақ көмір мен қоқыс жағылғанда бөлінеді.

Алматы қаласындағы ауадағы ластаушы заттардың концентрация деңгейін Қазгидромет деректеріне сәйкес Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) бекіткен және ұлттық нормалармен салыстырайық:

1-кесте. Алматы қаласындағы ауадағы ластаушы заттар концентрациясының халықаралық нормалармен салыстырмасы

Назар аудару керек бір жайт: Қазақстанда тек тәуліктік және бір реттік шекті нормалар ғана белгіленген, ал халықаралық нормалар жылдық және тәуліктік деңгейлерді де ескереді.

Almaty Air Initiative қоры жүргізген зерттеу нәтижесі бойынша, PM2.5 бөлшектерінің жылдық орташа концентрациясы 24,08 мкг/м³ құрап, бұл ДДҰ ұсынған шектеуден 4,8 есе жоғары екенін көрсетті.

Ұлттық нормалар халықаралық нормаларға қарағанда едәуір жоғары, сондықтан жергілікті өлшеммен ластану деңгейі жоғары болғанымен, аса шектен тыс шықпаған деп саналады. Алайда, Алматы қаласындағы 2024 жылғы PM2.5 бөлшектерінің орташа жылдық концентрациясы халықаралық нормадан 4 есе, ал азот диоксидінің концентрациясы 6 есе асып отыр. Бұл Алматыдағы ауа сапасының қауіпті деңгейде нашарлағанын тағы да дәлелдейді.

Алматыда ауа ластануы қалай және қай жерде өлшенеді?

Қалада барлығы 16 мониторинг бекеті жұмыс істейді:

• 5 қолмен бақылау бекеті (картада көк ромбпен белгіленген) – мамандар тәулігіне 3 рет сынама алып, зертханада талдайды.
• 11 автоматтық станция (картада көк дөнгелекпен белгіленген) – ауа ластануын әр 20 минут сайын тіркейді.

Ең көп бекет Алатау, Бостандық, Жетісу, Түрксіб аудандарында орналастырылған (әрқайсысында 3 бекеттен). Медеу, Әуезов, Алмалы, Іле аудандарында бір-бір бекеттен ғана орнатылған. Наурызбай ауданында мониторинг бекеті мүлдем жоқ.
Сонымен бірге, 11 станцияның 8-інде PM2.5 көрсеткіштері төмен – бұл әрі өлшеудегі дәлсіздіктің әсері, әрі ағымдағы ластануды көрсетілмеуінің себебімен болуы мүмкін.

Қағазға тіркелетін ластаушылар:

1. Қолмен бақылау бекеттері

Мамандар тәулігіне 3 рет ауа сынамаларын алады. Лабораторияда төмендегілер анықталады:

• Механикалық бөлшектер: шаң (PM2.5, PM10);
• Газды қосылыстар: азот оксиді (NO), азот диоксиді (NO₂), күкірт диоксиді (SO₂), көміртек оксиді (CO);
• Токсиндер: фенол, формальдегид;
• Канцерогендер: бенз(а)пирен, бензол, этилбензол, хлорбензол;
• Ксилольдер: пара-, мета-, ортоксилол;
• Басқа көмірсутектер: кумол және т.б.

2. Автоматтық мониторинг станциялары

Бұл станциялар үздіксіз жұмыс істейді. Әр 20 минут сайын төмендегі бөлшектер мен қосылыстарды өлшейді (станцияға қарай):

• PM2.5 (2,5 мкм-ге дейін);
• PM10 (10 мкм-ге дейін);
• SO₂, CO, NO₂, NO, O₃ (озон).

Қазгидромет есептеріндегі көрсеткіштер:

1. ПДК (Пайыздық Дұрыс Концентрация) – денсаулыққа жағымсыз әсері болмайтындай ұзақ демалу шегі. ДДҰ-ның зерттеулері көрсеткендей, тіпті ПДК-дан аспайтын PM2.5 концентрациясы да денсаулыққа зиян келтіруі мүмкін. Cондықтан, ұлттық ПДК – бағалау шегі болғанымен, қауіпсіздік кепілі емес.
2. Атмосфераны Ластау Индексі (АЛИ) – бірнеше ластаушы заттар бойынша бақылау көрсеткіштерін есептейді. Қазақстанда бұл – РД 52.04.667 әдістемесі арқылы есептеледі. Көбінесе АЛИ₅ (ең көп асып кеткен 5 зат бойынша) қолданылады.
   PM₂.₅ пен PM₁₀ ұлттық ПДК-де қауіпті заттар қатарына кірмейді.
3. Стандарт Индексі (СИ) – айлық немесе жылдық максимум концентрация ПДК-ға бөлінеді:
   СИ=CmaxПДКСИ=ПДКCmax​​
   Яғни ең күшті бір ластану оқиғасы.
4. Қайталау жиілігі (ҚЖ) – ПДК-дан асқан жағдайлардың жалпы бақылауларға қатынасы:
   ҚЖ=(nасуларnбақылаулар)×100%ҚЖ=(nбақылаулар​nасулар​​)×100%
   ҚЖ – ластанған ауаны жұтқан уақыт пайызы.

2024 жылғы Алматыдағы ауа ластану динамикасы:

• АЛИ = 5.8 (2023 – 5.9) – жеңіл төмендеу байқалды, бірақ жоғары деңгей сақталған.
• ҚЖ = 21% (бұрын – 31%) – ластанған ауа ұзақ уақыт тараған.
• СИ = 7.9 – өте жоғары бақылау көрсеткіші.

Ұсыныстар:

Ресми көрсеткіштер де, тәуелсіз мәлімет те Алматы ауасының жылдық ластану көрсеткіші жоғары екендігін дәлелдеді. Осыған орай, Almaty Air Initiative келесі шешу жолдарын ұсынып отыр:

1. Халықаралық стандарттарға сәйкестік
   • ДДҰ ұсынған жылдық ПДК-ды енгізу (PM2.5, SO₂, NO₂, CO, O₃).
2. Көрнекі есеп беру форматы
   • Аудан және станция бойынша айлық/жылдық инфографикалар.
3. Автоматтандыру және ашықтық
   • 16 станциядан барлығы PM2.5 өлшенсін; калибрлеу, жұмыс режимі ашық жариялансын.
4. Индекстер айқын көрінсін
   • АЛИ, СИ, ҚЖ деректері түсіндірме мәтін мен дереккөздермен бірге көрсетілуі қажет.