Глоссарий
А
Атмосфералық химия — ауада жүретін химиялық реакцияларды зерттейтін ғылым саласы. Бұл процестер жаңа ластаушылардың түзілуін (мысалы, озон немесе екінші реттік аэрозольдер) айқындайды және ауа сапасына, климатқа, адам денсаулығына әсер етеді
Ауа сапасы сенсорлары — ластаушы заттардың концентрациясын өлшейтін аспаптар. Стационарлық (мемлекеттік мониторинг станциялары) және портативті (жеке датчиктер) түрлері бар.
Ауа сапасының индексі (AQI) — ауа тазалығын бағалаудың халықаралық жүйесі. Күрделі өлшемдерді (PM2.5, NO₂, озон және т.б.) «жақсы» (жасыл) мен «қауіпті» (қызыл/күлгін) арасындағы түсінікті шкалаға аударады.
Аэрозольдер — ауада қалқып тұратын ұсақ қатты немесе сұйық бөлшектер қоспасы. Оларға шаң, күйе, түтін және сұйық тамшылар жатады. Бөлшектер өте майда болғандықтан, атмосферада ұзақ сақталып, тыныс жолдарына ене алады.
Е
Екінші реттік ластаушылар — атмосфераның өзінде химиялық реакциялар нәтижесінде түзілетін заттар. Мысалы, озон немесе PM2.5 бөлшектері шығарындылардың күн сәулесімен әрекеттесуінен пайда болуы мүмкін
Ж
Жылулық инверсия — жылы ауа қабаты салқын қабатты «жабатын», араласуды тежейтін атмосфералық құбылыс. Соның салдарынан ластаушы заттар жер бетіне жақын жиналады.
Қ
Қалқыма (ілінген) бөлшектер (PM2.5, PM10) — ауада қалқып жүретін шаң мен күйе бөлшектері. «2.5» немесе «10» индексі бөлшек диаметрін микрометрмен (мкм) көрсетеді. Бөлшек неғұрлым майда болса, өкпеге соғұрлым терең еніп, денсаулыққа қаупі жоғары.
Қатты бөлшектер — шаң, күл немесе күйенің ірілеу бөлшектері; көбіне отынды жағу кезінде түзіледі. Олар PM2.5-ке қарағанда тезірек шөгеді, бірақ бәрібір тыныс жолдарына түсе алады.
Л
Ластаушы заттар — ауа сапасын нашарлататын барлық құрамбөліктердің жиынтық атауы: газдар (CO₂, NO₂, SO₂), аэрозольдер, органикалық қосылыстар. Олардың көбі уытты және денсаулық пен климатқа тікелей әсер етеді.
Ластаушылардың концентрациясы — белгілі бір заттың ауа көлем бірлігіндегі мөлшері; әдетте микрограмм/текше метрмен (мкг/м³) өлшенеді. Концентрация артқан сайын зиян келтіру қаупі де өседі.
О
Осал халық топтары — лас ауадан ең көп зардап шегетін санаттар: балалар (өкпенің дамуы жүруіне байланысты), егде жастағылар (созылмалы аурулар салдарынан), сондай-ақ астмасы және жүрек-қантамыр аурулары бар адамдар.
С
Смог — көбінесе тұманға ұқсас көрінетін лас ауа. Көлік пен өнеркәсіп шығарындылары қолайсыз метеожағдайлармен қабаттасқанда түзіледі. Әсіресе желсіз күндері қауіпті.
Т
Төмен шығарындылар аймақтары (LEZ) — ластануы жоғары көліктің қозғалысы шектелетін қалалық аумақтар. Мұндай шара автокөлік шығарындыларының шоғырлануын азайтып, қаланың орталық бөлігіндегі ауаны жақсартады.
Ұ
Ұшпа органикалық қосылыстар (ҰОҚ, VOCs) — қалыпты температурада оңай буланатын химиялық заттар тобы. Бояуларда, еріткіштерде, бензинде, тұрмыстық химияда кездеседі және атмосферада смог пен озонның түзілуіне қатысады.
Ф
Фондық ластану — ірі көздерден алыста да байқалатын ластаушылардың базалық деңгейі. Ол табиғи процестердің (шаңды дауылдар, орман өрттері) есебінен қалыптасуы немесе желмен басқа өңірлерден тасымалдануы мүмкін.
Ш
Шекті рұқсат етілген концентрациялар (ШРК) — ауадағы зиянды заттардың мазмұнына арналған санитарлық нормалармен белгіленген мәндер. Бұл деңгейлер сақталғанда денсаулыққа қауіп минималды деп есептеледі.
Шығарындылар көздері — атмосфераға ластаушы заттарды бөлетін барлық нысандар мен процестер: көлік, өнеркәсіп кәсіпорындары, көмірмен немесе ағашпен жылыту, қалдықтарды жағу.